Hakların Kazanılması

Hakların Kazanılması

• Bir kimsenin hakkın sahibi olması durumuna iktisap, hakkın sahibinin hak sahipliğinin sona ermesine hakkın kaybedilmesi denir.
• Hakların kazanılması veya kaybedilmesi hukuki olay, hukuki fiil veya hukuki işlem sonucu gerçekleşebilir.

Kavramlar

• Hukuki Olay: Hukukun kendisine sonuç bağladığı olaylara hukuki olay denir.
• Hukuki Fiil: İnsanın kendi iradesi ile meydana gelen davranışlara hukuki fiil denir. Hukuka aykırı fiillerde, hukuki sonuç failin sorumluluğundan kaynaklanır ve haksız fiil olarak adlandırılır.
• Hukuki İşlem: Hukuka uygun fiillerin bir kısmını, hukuk düzenin işlem sahibinin iradesini sonuca bağlamasına hukuki işlem denir.

Hukuki İşlemler

Hukuki İşlemlerin Çeşitleri

İrade Beyanı Bakımından

• Tek Taraflı Hukuki İşlemler: İstenilen hukuk ilişkinin gerçekleşmesi için tek bir kişinin irade beyanının yeterli olduğu hukuki işlemlerdir. (Vasiyetname, vakıf kurma …vs)
• İki Taraflı Hukuki İşlemler: İstenilen hukuki sonucun meydana gelmesi için iki tarafın karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanında bulunması ile ortaya çıkan hukuki işlemlerdir.
• Kararlar: Kişi topluluklarında bir işlemi gerçekleştirmek için yeter sayıda kişinin aynı yönde iradelerini açıklamaları ile oluşan hukuki işlemlerdir.
• Paylı Müşterek İşlemler: Bir irade beyanının, birden çok kişinin beyanlarının birleşmesiyle meydana gelen hukuki işlemlerdir.
• Toplu Hukuki İşlemler: Birden fazla kişinin irade beyanlarının ortak noktada birleşmesiyle oluşan hukuki işlemlerdir.

İrade Beyanlarının Yöneltilmesi Bakımından

• Bir irade beyanının bir kişiye veya makama yöneltilmesi gerekiyorsa bu işlemler yöneltilmesi gerekli irade beyanına dayanan işlemler; irade beyanının bir kişi veya makama yöneltilmesi gerekmiyorsa yöneltilmesi gerekmeyen irade beyanına dayanan hukuk işlemler olarak adlandırılır.

Etki Doğurduğu Alan Bakımından

• Etki doğurduğu alan bakımından hukuki işlemler, kişiliği ilgilendiren işlemler ile malvarlığını ilgilendiren işlemler olarak ikiye ayrılır.

Hüküm İfade Edeceği An Bakımından

• Hayattayken hüküm ifade eden işlemler sağlararası işlemler, hüküm ifade etmesi ölüme bağlanan işlemler ise ölüme bağlı tasarruflar olarak adlandırılır.

Malvarlığına Etkisi Bakımından

• Malvarlığı azalan taraf için borçlandırıcı ve tasarruf işlemleri olarak, malvarlığında artış meydana gelen taraf için kazandırıcı işlemler söz konusudur.
• Borçlandırıcı İşlemler: İşlemi yapan kimsenin malvarlığının pasifini arttıran işlemlerdir.
• Tasarruf İşlemleri: Tasarrufta bulunanın malvarlığındaki hakka doğrudan etki ederek, hakkı başkasına devreden, sınırlayan, külfet yükleyen, değiştiren veya sona erdiren hukuki işlemlerdir.
• Tasarrufta bulunan kimsenin malvarlığının aktifinde azalma meydana getirir.
• Tasarruf işlemi genellikle bir borçlandırıcı işlemle yüklenilen edimin yerine getirilmesi için yapılır ve ifa anlamı taşır.
• Mülkiyetin nakli, alacağın temliki, taşınmaz üzerinde irtifak, yenilik doğuran haktan feregat …vs. tasarruf işlemlerine örnektir.
• Kazandırıcı İşlemler: Bir kimsenin malvarlığının aktifinin artması, pasifinin azalması veya aktifinin azalmasının engellenmesi şeklinde ortaya çıkabilir.
• Kazandırma yapan kişi, karşı tarafa sağladığı menfaat karşılığında edim elde ediyorsa ivazlı kazandırma, edim söz konusu olmuyorsa ivazsız kazandırma denir.
• Kazandırıcı işlemler üç hukuki sebebe dayanabilir. Bunlar:
  • İfa sebebi, bir borcu ifa etmek için yapılan kazandırmanın sebebini ifa eder.
  • Alacak(iktisap) sebebi, karşılık olarak bir alacak hakkı elde etmek amacıyla yapılan kazandırmanın sebebini ifade eder.
  • Bağışlama sebebi, karşı tarafa tamamen karşılıksız olarak yapılan kazandırmanın sebebini ifade eder.

Hukuki İşlemlerin Unsurları

Kurucu Unsurlar

• Her hukuki işlemin temel unsuru hukuki sonuca yönelmiş irade beyanıdır.
• Tek taraflı hukuki işlemlerde bir kişinin irade beyanı yeterliyken, iki taraflı veya çok taraflı hukuki işlemlerde tarafların hepsinin irade beyanı gerekir.
• Bazı durumlarda hukuki işlemin kurulması için tek irade beyanı yeterliyken, genellikle irade beyanının yöneltilmesi de gereklidir.
• İrade Beyanı: Hukuki sonuca yönelmiş arzunun açıklanmasına irade beyanı denir. İrade beyanı şu unsurlardan oluşur:
  • İşlem İradesi: İrade beyanı sahibinin belirli bir hukuki sonuca yönelik arzusunun ifadesidir.
  • Fiil İradesi: Beyan sahibinin iradesini ortaya koyan hareketi yapma arzusunu ifade eder.
  • Açıklama İradesi: Beyan sahibinin yaptığı hareketle hukuki işlemi oluşturma arzusunun dışa yansıması, muhataba bildirmesini ifade eder.
• Yukarıdaki üç unsuru içeren fiiller gerçek anlamıyla irade beyanıdır. Ancak dürüstlük kuralına dayanan güven teorisine göre yukarıdaki unsurlar olmasa dahi kişinin davranışlarının yorumlanmasıyla da irade beyanı varmış gibi kabul edilir.
• Açık İrade Beyanı: Bir kimsenin hukuki sonuç hakkında tereddüte yer vermeyecek şekilde ortaya irade beyanıdır. Bazı hallerde kanun koyucu irade beyanının açık olmasını aramıştır, bu durumlarda örtülü beyan ile işlem yapılması geçerli değildir.
• Örtülü İrade Beyanı: Bir kimsenin hukuki sonuç hakkındaki arzusu, yapılan hareketten, hal ve şartlardan anlaşılabiliyorsa örtülü beyan söz konusudur.
• İrade Karinesi: Bir kimsenin hukuki sonuca veya işleme yönelik arzusu bulunmasa dahi, yaptığı davranış ve tutumlar hukuk düzeni tarafından irade beyanı gibi sonuç doğuruyorsa buna irade karinesi (iradeyi ortaya koyan davranış) denir.
• Yöneltilmesi Gereken İrade Beyanı: Hukuki işlemlerde arzunun dışa yansıtılması yanında ilgiliye de yöneltilmesi gereken irade beyanlarıdır.
• Yöneltilmesi Gerekmeyen İrade Beyanı: Bazı hukuki işlemlerin oluşması için irade beyanının sadece dışa vurulmasının yeterli olduğu irade beyanlarıdır.
• Vasıtasız İrade Beyanı: Bir kişinin açıkladığı irade beyanının araya kimsenin fiili girmeden muhatabına ulaşmasıdır.
• Vasıtalı İrade Beyanı: Açıklanan irade beyanının muhataba ulaşması için başka kişilerinde araya girdiği irade beyanıdır. Vasıtalı irade beyanı ile beyan sahibinin iradesi vasıtanın aktardığı şekille öğrenilir.

Geçerlilik Şartları

• Genel Şartlar:
  • Hukuki işlemi yapan kişi ehliyetli olmalıdır.
  • Hukuki işlemin konusu, emredici hükümlere, kamu düzenine, genel ahlaka, kişilik haklarına, aykırı olamaz. Aksi takdirde hukuki işlem kesin hükümsüzdür.
  • Hukuki işlemin konusu imkansız olamaz. Konusu imkansız olan hukuki işlemler kesin hükümsüzdür.
  • Hukuki işlemi oluşturan irade beyanları hata, hile veya korkutma ile sakat olmamalıdır. Aksi takdirde iptal edilebilir.
  • Hukuki işlemi oluşturan irade beyanları muvazaalı olmamalıdır. Muvazaalı işlem kesin hükümsüzdür.
• Özel Şartlar:
  • Bazı hukuki işlemler şekil şartına bağlıdır. Şekil şartı kanundan doğabilir veya taraflar kararlaştırabilir. Kanundan doğan şekil zorunluluğu varsa taraflar şekil şartına uymadığı takdirde işlem geçersiz olur.
  • Tasarruf işlemi söz konusu ise tasarrufta bulunan kişi tasarruf yetkisine sahip olmalıdır. Tasarruf yetkisi bulunmadan yapılan tasarruf işlemi geçersizdir, daha sonra yetkili hale gelirse kendiliğinden işlem geçerli olur.
  • Sebebe bağlı tasarruf işlemlerinin geçerli olması için ortada buna temel teşkil eden geçerli bir borçlanma işlemi bulunmalıdır. Tasarruf işlemini doğuran borçlanma işlemi geçersizse tasarruf işlemi de geçersiz olur.
  • Karşılıklı borç yükleyen sözleşmelerde gabin bulunmamalıdır. Gabin durumunda sözleşme tamamen iptal edilebilir veya hakim denge sağlayabilir.
• Tamamlayıcı Unsurlar
  • Ayırt etme gücüne sahip küçük ve kısıtlıların yapacağı borçlandırıcı işlemlerin geçerlilik kazanması için kanuni temsilcinin izni gerekir.
  • Temsil, bir hukuki ilişkinin başkası adına yapılmasıdır. Yetkisiz temsilcinin yaptığı işlem temsil olunanı bağlamaz. Temsil olunan kişi bu işleme icazet verirse işlem geçmişe etkili olarak sonuç doğurur.
  • Eşlerin tasarruf yetkisi diğer eşin onayına bağlıdır. İzin işlem yapılmadan önce verilirse işlem geçerli olarak sonuç doğurur. Ancak izin veya onay verilmeden işlem yapılırsa o işlem noksandır, ancak diğer eşin onayı ile geçmişe etkili olarak sonuç doğuracaktır aksi halde kesin hükümsüz olacaktır.
  • Bazı hukuki işlemlerin istenilen sonucu vermesi için resmi makamların fiiline (tasdik, izin, tescil) ihtiyaç vardır. Bu gibi durumlarda resmi makamın fiili gerçekleşmediği sürece işlem istenilen hukuki sonucu doğurmaz.
  • Şart, gelecekte meydana gelmesi beklenen fakat gerçekleşip gerçekleşmeyeceği kesin olmayan olaylardır. Geciktirici şart, geçerli olarak kurulmuş hukuki işlemin sonuç doğurması için öngörülen şarttır. Şartın gerçekleşmesi, işlemin hukuki sonuç doğurmasını sağlayan tamamlayıcı unsurdur.
  • Şart, baştan beri geçerli olan ve hüküm ifade eden hukuki işlemin sonuçlarını doğurmasını sona erdirmek üzere kararlaştırılmışsa bu tür şartlara bozucu şart denir.
  • Bazı hukuki işlemler şartlara bağlanamaz.
  • Bir hukuki işlemin hükümlerini doğurması için kurucu unsurların gerçekleşmesinden sonra belirli bir sürenin geçmesi gerekiyorsa, o işleme vadeye bağlı işlem denir. Bu durumda hukuki işlem geçerlidir ancak hükümlerini belirlenen tarihte doğurmaya başlar.

Hukuki İşlemlerin Hükümsüzlüğü

Yokluk

• Hukuki işlemin kurucu unsurlarının tam olmaması halinde hukuki işlem geçerlik kazanamaz ve kurulamaz. Hukuki işlem yok hükmündedir.
• Bütün hukuki işlemlerde temel unsur olan irade beyanı veya irade beyanı yerine geçen davranış yoksa hukuki işlem yoktur.
• Bazı hukuki işlemlerde ise ek kurucu unsur yoksa yine hukuki işlem yoktur.
• Bir hukuki işlemin yokluğu ilgili herkes tarafından ileri sürülebilir. İşlemin hükümsüz kılınması için beyana veya dava açmaya gerek yoktur, işlem zaten yoktur.

Kesin Hükümsüzlük – Butlan

• Bir hukuki işlemin kurucu unsurları tamam olmasına rağmen genel geçerlilik şartlarından kamu düzenini ilgilendirecek önemde olanların gerçekleşmemiş olması halinde o hukuki işlem batıldır, kesin hükümsüzdür.
• Kesin hükümsüzlük nedenleri daha öncede saydığımız gibi, ehliyetsizlik, emredici hukuk kurallarına, genel ahlaka, kamu düzenine aykırılık, muvazaa, uyulması zorunlu şekil şartına uyulmaması, işlemin konusunun imkansız olmasıdır.
• Kesin hükümsüzlük herkes tarafından ileri sürülebilir. İşlemi hükümsüz kılmak için davaya veya beyana ihtiyaç yoktur.
• Kesin hükümsüz işlem sürenin geçmesiyle veya geçersizliğe neden olan durum ortadan kalktığında geçerli hale gelmez, işlemin yeniden yapılması gerekir.
• Kesin hükümsüz işleme rağmen borç ifa edildiyse, ifa edilmiş edim geri verilir. Ancak geçersizliğin ileri sürülmesi hakkın kötüye kullanılması niteliğindeyse işlem geçerliymiş gibi edimler ifa edilir.
• Tahvil: Kesin hükümsüz olan işlem bu haliyle ona en yakın amacı taşıyan ve aynı fonksiyona sahip başka işlemin geçerlilik şartlarını taşıyorsa ve tarafların, asıl işlemin geçersiz olacağını bilselerdi onun yerine bu işlemi yapmak istedikleri söylenebiliyorsa, geçersiz işlem, geçerlilik şartlarını taşıyan bu işleme dönüştürülmesine tahvil denir.
• Kısmi Kesin Hükümsüzlük: Bazı hukuki işlemlerin bir kısmı geçersiz sayılıp kalan kısımlarım geçerli kabul edilerek hukuki işlem ayakta tutulmaya çalışılabilir. Bu duruma kısmı kesin hükümsüzlük denir. Kısmi kesin hükümsüzlük halinde bazen sözleşmenin geçersiz olan hükmü yerine bir başka hükmün geçirilmesi ve böylece kısmi geçersizlik sonucu oluşan boşluğun doldurulmasına değiştirilmiş kısmi hükümsüzlük denir.

İptal Edilebilirlik

• Sakat işlemin tam olarak geçersiz hale gelmesi için, ihlal edilen geçerlilik şartı ile korunan tarafa bir iptal hakkı tanınmış olması gerekir.
• İptal hakkı niteliği gereği bozucu yenilik doğuran haktır.
• İptal hakkı karşı tarafa yöneltilen tek taraflı bir beyanla kullanılabilir, dava açılmasına gerek yoktur.
• Sözleşmede bir tarafın yanılma, hile, korkutma ile sözleşmenin sakat olması halinde iptal edilebilir hükümsüzlük söz konusu olur. Kanun iptal hakkının kullanılması için bu durumun öğrenilmesinden itibaren 1 yıl süre tanımıştır.
• Bazı iptal edilebilirlik durumlar işlem baştan itibaren geçerli olarak doğar. Ancak iptal hakkı kullanılırsa işlem baştan itibaren, geçmişe etkili olarak geçersiz olur. Bu durumda iptal hakkı süre geçtikten sonra kullanılamaz.

Noksanlık

• Kurucu unsurları tamam olan bir hukuki işlemin hüküm ifade edebilmesi için tamamlanması gereken unsuru bulunuyorsa noksanlık söz konusudur.
• Noksanlık durumunda tamamlanması gereken unsur gerçekleşinceye kadar işlem askıdadır. Tamamlayıcı unsur gerçekleşmezse işlem hükümsüz hale gelir.
• Sonradan gerçekleşen unsur başlangıçtaki eksikliği gideriyorsa, hukuki işlem baştan beri hüküm doğurur.

Nisbi Etkisizlik

• Bir tasarruf işlemi ile meydana gelen bazı sebeplerle, bazı kimselere karşı ileri sürülememesi durumu nispi etkisizliktir.
• Nispi etkisizlik, kesin etkisizlik veya düzelebilir etkisizlik şeklinde ortaya çıkabilir.

Kazanma Şekilleri

Aslen İktisap

• Bir hakkın doğrudan doğruya ilk sahibi olarak kazanılmasıdır.
• Hak, iktisap edildiği anda doğmaktadır.
• Zamanaşımı ile kazanma, sahiplenme, işgal aslen kazanma hallerindendir.

Devren Kazanma

• Bir hakkın bir kişiden diğerine geçmesi halinde yeni hak sahibinin kazanması devren iktisaptır.
• Devren iktisapta, hakkı devreden ile devralan hakkı o haliyle kazanır.
• Bir kimsenin sahip olduğu hakların kimseye devri, o hak için öngörülmüş bulunan devir işlemiyle gerçekleşir. Buna cüzi intikal denir. Yeni hak sahibi devredenin cüzi halefi olur.
• Kanunun öngördüğü hallerde kişinin malvarlığı bütün olarak başkasına geçer. Bu duruma külli intikal denir. En önemli örneği mirasın intikalidir.

Tesisen İktisap

• Bir kimse sahip olduğu hakkı devretmeyip, bu hakka dayanarak yeni bir hak sağlarsa, bu yeni hak tesisen kazanılmış olur. Malikten eşya ğzerinde sınırlı ayni hak kazanımı bu niteliktedir.
• Bir hakka dayanarak yeni hak tesisi için, işlemi yapacak kişinin tasarruf yetkisi bulunmalıdır.

Hakların Kaybedilmesi

• Nispi Kayıp: Bir hak, bir şahıstan diğerine geçtiği zaman yeni hak sahibi hakkı hakkı kazanırken, eski hak sahibi hakkını kaybeder. Bu hallerde kayıp nispidir.
• Mutlak Kayıp: Bir hakkın kaybı, hakkın tamamen (herkes için) ortadan kalkması tarzında ise bu mutlak kayıptır.
• Mutlak kayıp, hukuki işlem, olay veya fiil sonucu olabilir.
• Kazandırıcı zamanaşımı ile hakkı kaybeden kimsenin durumu ile süreye bağlı durumlarda sürenin bitmesi ile hakkın kaybedilmesi, halleri de mutlak kayıp hallerindendir.
• Hak düşürücü sürede ise kişi hak düşürücü süre içinde hakkını kullanmazsa hakkı düşer. Süreye bağlı haklarda ise hak sahibi o hakkını süre içinde kullanmalıdır, aksi takdirde hakkı sona erer.