Hak Kavramı

Hak Kavramı

• Hukuken korunan ve sahibine bu korumadan yararlanma yetkisi veren menfaate hak denir.
• Hukuk objektif düzeni ifade ederken, hak ise bir kimsenin bu düzen tarafından korunan menfaati ifade eder.
• Hakkı açıklamak için bazı teoriler ileri sürülmüştür. Bunlardan en kabul görenleri irade teorisi ile menfaat teorisidir.
• İrade Teorisi: En önemli savunucusu Windscheid olan irade teorisine göre hak, hukuk düzeni tarafından bireylere tanınan irade hakimiyeti veya irade kudretidir. Bu görüşe göre bir kimse ancak başkalarını kendi iradesine göre harekete zorlayabildiği takdirde o kimse o hakka sahiptir. Ancak bu teoride hakkın içeriğinden bahsedilmemiştir.
• Menfaat Teorisi: Bu teoriye göre hak, hukuken korunan menfaat olarak ele alınmıştır. Ancak iradeyi göz önüne almaması yönünden eleştirilmiştir.
• Karma nitelikteki görüşe göre ise hak, hukuken korunan ve sahibine bu korumadan yararlanma yetkisi tanıyan menfaattir. Menfaatin sınırlı şekilde korunmuş olması korunan menfaatin hak olarak kabul edilmesini engellememiştir.

Hak Çeşitleri

• Türk medeni hukukunda haklar çeşitli ayrımlara tabi tutularak sınıflandırılmıştır. Buna göre hakları şöyle sınıflandırabiliriz.
• Para ile Ölçülebilen Değeri Bulunup Bulunmamasına Göre Haklar
  • Malvarlığı Hakları
    • Alacak Hakları
    • Ayni Haklar
      • İrtifak Hakları
      • Taşınmaz Yükü
      • Mülkiyet Hakkı
      • Rehin Hakları
    • Maddi Değeri Olan Yenilik Doğuran Haklar
    • Fikir Hakları
  • Şahıs Varlığı Hakları
• İleri Sürülebilmesine Göre Haklar
  • Mutlak Haklar
  • Nisbi Haklar
    • Alelade Nisbi Haklar
    • Kuvvetlendirilmiş Nisbi Haklar
• Kullanılmasının Etkisi Bakımından Haklar
  • Alelade Haklar
  • Yenilik Doğuran Haklar
• Kullanma Yetkisi Bakımından Haklar
  • Şahsen Kullanılması Zorunlu Haklar
  • Şahsen Kullanılması Zorunlu Olmayan Haklar
• Bağımsız Olup Olmama Bakımından Haklar
  • Bağımsız Haklar
  • Bağımlı Haklar
    • Eşyaya Bağlı Haklar
    • Alacağa Bağlı Haklar
    • Borç İlişkisine Bağlı Haklar
    • Topluluğa Mensup Olmaya Bağlı Haklar

Para İle Ölçülebilen Değerinin Bulunup Bulunmamasına Göre Haklar

Malvarlığı Hakları

• Para ile ölçülebilen değeri olan haklara malvarlığı hakları denir.
• Haklar malvarlığının aktif kısmını oluştururken borçlar da pasif kısmını oluşturur.

Alacak Hakları

• Bir kimseye bir başkasından bir edimi yerine getirmesini (yapma, yapmama, verme) isteme yetkisi sağlayan haktır.
• Alacak haklarından edimin yerine getirilmesini isteyen taraf alacaklı, edimi yerine getirmesi gereken taraf ise borçludur.
• Alacak hakları sözleşmelerden, haksız fiillerden veya sebepsiz zenginleşmeden doğabilir. Özel kanunlar gereği de bir kişi alacak hakkına sahip olabilir.
• Alacak ilişkisi sadece borçlu ve alacaklı arasında oluşur. Üçüncü kişiler taraf değildir.
• Alacak haklarından tek taraflı olarak feragat edilemez.

Ayni Haklar

• Ayni haklar, bir kimseye mal üzerinde doğrudan doğruya hakimiyet sağlayan ve bu sebeple herkese karşı ileri sürülebilen haklardır.
• Hukuki anlamda eşyadan anlaşılması gereken üzerinde bireysel hakimiyet kurulabilen, ekonomik değeri olan ve cismani olan varlıklardır. Bu sebeple ayni haklar eşya üzerindeki haklardır.
• Bir hakkın ayni hak olabilmesi için üç şartı içermesi gerekir. Bunlar:

Eşya üzerinde sağlanan yetki

• Ayni haklar ancak kanun üzerinde sayılanlar çevresinde kurulabilir.
• Hakkın sağladığı yetki en geniş ise bu ayni hak mülkiyet hakkıdır. Mülkiyet hakkı sahibine o maldan yararlanma, malı kullanma ve mal üzerinde tasarruf etme yetkisi verir.
• Mülkiyete konu olan malın türüne taşınır mülkiyeti ile taşınmaz mülkiyeti, hak sahibinin sayısına göre şahıs mülkiyeti ile birlikte mülkiyet olarak ayrımlara tabi tutulabilir.
• Birlikte mülkiyette kendi içinde, eşya üzerindeki haklar hisseli ise paylı mülkiyet, birden fazla kişi malların tümüne ortaklık ile bağlıysa elbirliği mülkiyet olarak ayrılır.
• Ayni hakkın eşya üzerinde sağladığı yetki sınırlı ise sınırlı ayni hak söz konusu olur.
• Sınırlı ayni haklar sınırlı sayıdadır ve kanunda sayılmıştır. Buna göre sınırlı ayni haklar:
  • İrtifak Hakları: Malın malikine mülkiyetin sağladığı bazı yetkileri kullanmama veya yetkiyi sınırlı ayni hak sahibinin kullanmasına müsaade etme külfeti yükleyen haklardır. İrtifak hakkı, hak sahibine malı kullanma ve yararlanma yetkisi sağlar.
  • Yararlanma aktif ise olumlu irtifak hakkı, engelleme şeklinde ise olumsuz irtifak hakkı denir.
  • Bir malı kullanma ve semerelerinden yararlanma hakkı sağlayan irtifak hakkına intifa denir.
  • Bir evde veya evin odasında oturma yetkisi veren irtifak hakkına sükna-oturma denir.
  • Başkasının arazisindeki kaynaktan yararlanma yetkisi veren irtifak hakkına kaynak denir.
  • İntifa ve oturma hakkı şahıs üzerinde kurulur ve devredilemez, mirasçılara geçmezler.
  • Üst hakkı ve kaynak hakkı ise devredilebilir ve mirasçılara geçebilir.
  • Taşınmaz Yükü: Bir taşınmazın malikinin, mülkü dolayısıyla o taşınmaza karşılık olmak üzere bir başka kimseye bir şeyi verme veya yapma zorunluluğu altına girmesidir.
  • Rehin Hakkı: Hak sahibinin bir alacağını teminat altına alan ve borçlunun borcunu yerine getirmediği hallerde alacaklıya malı cebri icra yolu ile sattırma ve alacağını rehin konusu malın satışından elde edilecek paradan karşılama yetkisi veren haktır.
  • Rehin hakkı taşınmaz rehni ve taşınır rehni olarak ikiye ayrılır.
  • Taşınmaz rehni de üç şekilde kurulabilir. Bunlar, ipotek, ipotekli borç senedi ve irad senedidir.

Eşya üzerinde doğrudan doğruya hakimiyet

• Hak sahibinin eşyadan hakkına uygun şekilde yararlanması için hiç kimsenin araya girmesine, rıza göstermesine veya aracılık etmesine ihtiyacının bulunmamasıdır.
• Taşınır mallarda hakimiyeti açıklayan müessese zilyetlikte fiili tasarruf iken taşınmazlarda ise tapu siciline yapılan tescildir.

Herkese karşı ileri sürülebilirlik

• Ayni hakların eşya üzerinde doğrudan doğruya hakimiyet sağlamasının sonucu olarak herkes bu hakimiyeti sağlayan hakka uymak ve o hakkı ihlalden kaçınmak zorundadır.
• Ayni hakkı ihlal kimseye karşı hak sahibi, hakkına uymasını isteyebilir.

Maddi Değeri Olan Yenilik Doğuran Haklar

• Bazı haklar hak sahibine, tek taraflı irade beyanıyla, yeni bir hukuki ilişki kurmak, mevcut hukuki ilişkiyi değiştirmek veya sona erdirmek yetkisi verir.

Fikri Haklar

• Kişilerin zeka, düşünce ve yaratıcılıklarını kullanarak yarattıkları fikir ürünleri üzerindeki haklarına fikri haklar denir.

Şahıs Varlığı Hakları

• Değeri para ile ölçülemeyen, şahsın manevi dünyasına ilişkin olan ve mutlak hak niteliği taşıyan haklardır.
• Şahıs varlığı haklarından en önemlileri, kişinin hayatını, vücut tamlığını, ismini, şerefini, haysiyetini, resmini, mesleğini koruyan kişilik haklarıdır.
• Aile içinde sahip olunan haklar, velayet hakkı da şahıs varlığı haklarındandır.
• Şahıs varlığı hakları kural olarak devredilemez ve mirasçılara geçmezler.

İleri Sürülebileceği Çevre Açısından Haklar

• İleri sürülebileceği çevre açısından haklar ikiye ayrılır. Bunlar:
  • Mutlak Haklar
  • Nisbi Haklar
    • Alelade Haklar
    • Kuvvetlendirilmiş Nisbi Haklar

Mutlak Haklar

• Hak sahibi tarafından, hakkı ihlal etmesi söz konusu olan herkese karşı ileri sürülebilen haklardır.
• Herkes bu haklara uyma, onları ihlal etmekten kaçınma yükümlülüğü altındadır.

Nisbi Haklar

• Belirli bir hukuki ilişki çerçevesinde belirli bir kişiye veya sınırlı gruplara karşı ileri sürülebilen haklardır.
• Nisbi haklara sadece hakkın ileri sürülebildiği kişiler uymak zorundadır.
• En önemli nisbi haklar alacak hakları, yenilik doğuran haklar ile evlilikte eşlerin birbirine karşı sahip oldukları haklardır.

Alelade Nisbi Haklar

• Ancak belirli bir kişiye veya kişilere karşı ileri sürülebilen, geniş kitlelere karşı kullanılamayan, sıradan nisbi haklardır.

Kuvvetlendirilmiş Nisbi Haklar

• Tapu siciline yapılacak şerh ile etkisi güçlendirilen nisbi haklardır.
• Sadece kanunda belirtilen haklar için sicile şerh verilebilir.
• En önemlileri, alım, ön alım, geri alım, arsa payı karşılığı kat sözleşmesinden doğan inşaat hakkı, paylı taşınmazlarda kullanma hakkıdır.

Kullanılmasının Etkisi Bakımından Haklar

Yenilik Doğuran Haklar

• Yenilik doğuran haklar haklar kullanılmakla yeni bir durum ortaya çıkarır. Ortaya çıkan yeni durum, yeni bir hukuki ilişkinin kurulmasını, mevcut ilişkinin değişmesini veya sona ermesini sağlayabilir.
• Yenilik doğuran hakların kullanılması şarta bağlı kılınamaz.
• Yenilik doğuran haklar için zamanaşımı süresi söz konusu olmaz.
• Yenilik doğuran haklar usulüne uygun kullanılmakla sona ererler.
• Yenilik doğuran hak kullanılıp sonuç verdikten sonra bundan dönülemez.

Kurucu Yenilik Doğuran Haklar

• Hakkın kullanılmasıyla yeni bir hukuki ilişkinin doğmasını sağlayan haklardır.
• Alım hakkı, tek taraflı beyanla taşınmazın alıcısı olma yetkisi verir.
• Ön alım hakkı, taşınmazın üçüncü kişiye satılması halinde, ön alım hakkı sahibinin tek taraflı beyanıyla, üçüncü kişiye göre öncelik tanır.
• Geri alım hakkı, taşınmazı başkasına devretmiş kişiye, belirli şartlar çerçevesinde tek taralı irade beyanıyla taşınmazı geri alma yetkisi tanır.

Değiştirici Yenilik Doğuran Haklar

• Hakkın kullanılmasıyla mevcut olan bir ilişkide değişiklik meydana getiren yenilik doğuran haklardır.
• Seçimlik borçlarda borcun, edim seçeneklerinden herhangi birine göre ifa etme yetkisi tanınması değiştirici yenilik doğuran haktır.

Bozucu Yenilik Doğuran Haklar

• Hakkın kullanılmasıyla mevcut bir ilişkinin sona ermesini sağlayan haklardır.
• Azletme ve feshetme en önemli bozucu yenilik doğuran haklardandır.

Kullanma Yetkisi Bakımından Haklar

Şahsen Kullanılması Zorunlu Haklar

• Bazı hakların kullanılması için mutlaka hak sahibinin kendisi karar vermelidir. Hakkın kullanılması doğrudan doğruya hak sahibinin iradesine dayanmalıdır. Bu haklara kişiye sıkı sıkıya bağlı haklar da denir.
• Kişiye sıkı sıkıya bağlı haklar genellikle kişilikten ayrı düşünülemeyecek konular için söz konusu olmuştur. Örneğin, kişiliği koruyan davalar, adın korunmasına yönelik davalar, boşanma davası, nişanlanma, nişanı bozma …vs.
• Şahsen kullanılması zorunlu bir hakkın kullanılması için hak sahibi temsilci atayamaz ve hakkın kullanılması kararını başkasına bırakamaz. Tam fiil ehliyetine sahip olmayanlar veya vesayet veya velayet altındaki kişilerde kişiye sıkı sıkıya bağlı haklarını temsilciden izin almadan kullanabilirler.
• Ayırt etme gücüne sahip küçük ve kısıtlıların kendilerini borç altına sokacak işlemleri geçerli bir şekilde yapması için kanuni temsilcilerinin rızasına ihtiyacı vardır. Bazı durumlarda da istisna olarak veli ile vasinin rızası da aranmıştır.
• Kanuni temsilciler, kişilerin şahsa sıkı sıkıya bağlı haklarını temsil yoluyla kullanamaz. Ancak ayırt etme gücüne sahip olmayan kişiler bu haklarını hiç kullanamayacağı için bunun neden olacağı sorunlara karşı bazı istisna durumlarda kanuni temsilciye bu hakları kullanma yetkisi tanınmaktadır.
• Hakkın kullanılması kararını vermek şahsa sıkı sıkıya bağlı iken, hak sahibi bu hakka bağlı işlemleri başkasına yaptırabilir. Ancak bazı durumlarda işlemlerin dahi temsilci ile yapılamayacağı unutulmamalıdır. Bu konuda en önemli örnek evlenme işidir.
• Şahsa sıkı sıkıya bağlı haklar kural olarak devredilemez ve mirasçıya geçmez. Ancak hak mali sonuca yönelmiş ve karşı tarafta bu sonucu kabul etmişse talep devredilebilir, benzer şekilde hak sahibi ölmeden önce hakkını ileri sürmüşse öldükten sonra hak mirasçılara intikal edebilir.

Şahsen Kullanılması Zorunlu Olmayan Haklar

• Kişiye sıkı sıkıya bağlı hakları şahıs kendisi kullanmalıdır. Ancak hakların çoğunluğunun şahsen kullanılması zorunlu değildir. Hak sahibi bu hakları kullanırken başkasını yetkili kılabilir, kullanıp kullanmamasını onun iradesine bırakabilir.

Bağımsız Olup Olmama Bakımından Haklar

Bağımsız Haklar

• Hak sahibinin doğrudan doğruya sahip olduğu, onun şahsına tanınan haklar bağımsız haklardır. Diğer hak gruplarıyla ilişki içinde olabilirler.
• Kişilik hakları, mülkiyet hakkı, fikri haklar …vs.
• Bağımsız hakların bir kısmı kişinin şahsıyla bütündür ve devredilemez, mirasçılara geçmez. İntifa hakkı, oturma hakkı, kişilik hakları …vs.

Bağımlı Haklar

Eşyaya Bağlı Haklar

• Hak sahibinin mala malik olması sebebiyle, o malın mülkiyetini elinde bulundurmasından dolayı sahip olduğu haklardır.
• Eşyaya bağlı haklarda, hak, bağlı bulunduğu mülkiyete tabidir.

Alacağa Bağlı Haklar

• Bir şahıs, alacak hakkına sahip olduğu için aynı zamanda başka haklara da sahip olabilir. Örneğin alacağı teminat altına alan rehin hakkı o alacağı bağlı bir ayni haktır.
• Alacağa bağlı haklara fer’i haklar da denilmektedir. Fer’i haklar, alacak hakkına tabidirler. Alacak hakkı son bulduğunda fer’i haklarda sona erer. Alacak hakkı devredildiğinde de fer’i haklar kendiliğinden yeni alacaklıya geçer.

Borç İlişkisine Bağlı Haklar

• Bazı haklar alacağı değil taraflar arasındaki borç ilişkisine bağlanmıştır.
• En önemli örneği özel borç ilişkilerinden biri olan kira ilişkisinde söz konusudur. Kiralayan, kira ilişkisinden doğan alacağını başkasına devretmiş olsa dahi, kira akdini feshetme yetkisi borç ilişkisine tabi olduğundan kendisinde kalmaktadır.

Topluluğa Mensup Olmaya Bağlı Haklar

• Topluluğa bağlı haklar, o topluluğa üye sıfatı ile katılan kişilere aittir. ve onlara özgüdür. Derneklerde üyelerin hakları bu hak çeşidine dahil edilebilir.