Borçlunun Sorumluluğu – İlkeler

SORUMLULUK

• Borçlunun borcunu rızasıyla yerine getirmemesi durumunda alacaklının, borçlunun malvarlığına devlet gücüyle el koydurarak zorla alacağını alabilmesine sorumluluk denir.
• El konulan şey doğrudan borcun konusu şey ise aynen alacaklıya verilir. Borcun konusu para ise, alacaklı cebri icra yoluyla alacağını tahsil edebilir.

Sorumluluk Türleri

• Malvarlığı ile Sorumluluk: Borçlunun malvarlığı değerleri ile alacaklıya karşı sorumlu olmasıdır. Alacaklı, devlet organları aracılığıyla borçlunun malvarlığına el koydurarak alacağını temin etmeye çalışmaktadır.
  • Sınırsız Sorumluluk: Borçlunun alacaklıya karşı haczedilebilen malvarlığının tamamı ile sorumlu olmasıdır. Malvarlığı ile sınırsız sorumluluk söz konusu olduğu için bu sorumluluğa aynı zamanda şahsi sorumlulukta denilmektedir. Borçlu yalnızca birey olarak sorumlu olmaktadır.
  • Sınırlı Sorumluluk: İstisnai bir tür olan sınırlı sorumluluk, borçlunun, alacaklıya karşı sadece belirli mal veya miktar ile sorumlu olmasıdır.
• Şahısvarlığı ile Sorumluluk: Modern öncesi dönemlerde geçerli olan bu türde, alacaklı, borçlunun şahsına el koyarak alacağını tahsil etmektedir.

Eksik Borçlar

• Kural olarak alacaklının alacağının yerine getirilmesi için devletin, makamların desteğine ihtiyaç duyar. Ancak bazı borçlar vardır ki sorumluluk eksik olduğu için, hukuki istikrar ve güvenin sağlanması için artık devlet bu konuda alacaklıya destek veremez, borcun ifasının yerine getirilmesini sağlayamaz. Bu borçlara eksik borçlar denilmektedir.
• Eksik borçlarda, borçlu borcunu yerine getirmediği takdirde alacaklı devlet desteğine başvuramaz.
• Doğuştan Eksik Borçlar:
  • Kumar ve Bahisten Doğan Borçlar: Düzenlenmesine izin verilen şans oyunları veya piyango hariç olmak üzere kumardan ve bahisten doğan alacaklar için dava açılamaz, icra takibi yapılamaz. Bu borçlar kambiyo senedi veya imzalı adi senede dayanmış veya üçüncü kişiye devredilmiş olsa dahi bu senede dayanarak dava açılamaz, takip yapılamaz. İyiniyetli üçüncü kişilerin durumu saklıdır.
  • İsteyerek yapılan ödemeler geri istenemez. Ancak kumar ve bahsin usulüne göre yürütülmesi beklenmedik olay ile veya diğer tarafın fiiliyle engellenmiş ya da hile karıştırılmış ise yapılan ödeme geri istenebilir.
  • Evlenme Simsarlığından Doğan Borç: Bu borçlarda eksik borçtur ve bunlar içinde dava açılamaz, takip yapılamaz.
  • Kumar ve bahisten doğan borçlar ile evlenme simsarlığından doğan borçlar birer itiraz nedenidir. Dolayısıyla resen dikkate alınır, rehin veya kefaletle teminat alınamaz.
  • Ahlaki Ödevlerden Doğan Borçlar: Kimse hukuken borçlu olmadığı ahlaki bir ödevi ifaya zorlanamaz, yerine getirilmişse geri alınamaz.
• Sonradan Eksik Borçlar:
  • Zamanaşımına Uğramış Borçlar: Alacak hakkının öngörülen zamanaşımı süresi içinde talep edilmemesi durumunda, borçlu dava veya takip ile ifaya zorlanamaz.
  • Konkordatodan Artan Borçlar: Konkordato anlaşması kapsamında, borçlu borcun belli bir kısmını ödeyecektir. Ancak geri kalan ödenmeyen kısım ise eksik borca dönüşecektir.
• Eksik Borcun İfa Edilmesi:
  • Eksik borç için yapılan ifa geçerlidir ancak bu ifa geri alınamaz.
  • Eksik borç için yapılan ifa hata ile yapılmış olsa dahi geçerli ifadır.
  • Yapılan ifa bağışlama sayılmaz, sebepsiz zenginleşme teşkil etmez.
• NOT: Hukuka veya ahlaka aykırı bir sonucun gerçekleşmesi için verilen şeyler geri istenemez.(evlenme dışı cinsel ilişki için para verilmesi, uyuşturucu, silah kaçakçılığı…) Ancak bu hususta açılan davada hakim, söz konusu şeyin develete mal edilmesine karar verebilir.

BORÇLAR HUKUKUNDA İLKELER

İrade Özgürlüğü İlkesi

• İrade özgürlüğü ilkesi ile kişiler herhangi bir baskı olmadan, özgürce, hür iradeleri ile kişisel ilişkilerini hukuk düzeni içinde istedikleri gibi düzenleyebilirler.

Sözleşme Özgürlüğü İlkesi

• Kanunun öngördüğü sınırlar içinde, kendi aralarında geçerli olmak üzere diledikleri gibi ilişkilerini düzenleyebilirler. Dolayısıyla borçlar hukukunda sınırlı sayıda olma ilkesi bulunmamaktadır.
• Sözleşme özgürlüğünün sınırları ise şunlardır:
  • Sözleşme yapıp yapmama,
  • Sözleşmenin içeriğini ve konusunu seçme,
  • Sözleşmeyi değiştirme veya ortadan kaldırma,
  • Sözleşmenin karşı tarafını seçme,
  • Sözleşmenin tipini seçme (kanunda yer alan sözleşmelerden birini seçebilecekleri gibi kendileri de bir sözleşme yaratabilirler),
  • Sözleşmenin şeklini seçme (Madde 12 – Sözleşmelerin geçerliliği, kanunda aksi belirtilmedikçe, hiçbir şekle bağlı değildir.).

Eşitlik İlkesi

• Borçlar hukuku alacaklı ve borçluya eşit mesafededir.

Nispilik İlkesi

• Borç ilişkisi sadece taraflar arasında geçerli olmak üzere sonuç doğurur. Borç ilişkisinin taraflarının, yabancı olan üçüncü kişilere karşı talep hakkı olmadığı gibi üçüncü kişilerde, taraflara karşı talep hakkına sahip değildir.
• Nispilik ilkesinin istisnaları da vardır. Bunlar:
  • Tapu siciline şerh edilmiş haklar,
  • Tam üçüncü kişi yararına sözleşmeler,
  • Halefiyet,
  • Üçüncü kişiyi koruyan sözleşmeler.

Üçüncü Kişi Aleyhine Borç Kurulamama İlkesi

• Kimse irade dışında borç altına sokulamayacağı için taraflar bir araya gelip üçüncü kişiyi borçlu olarak seçemezler. Ancak üçüncü kişi yararına alacak hakkı kurulabilir.

Dürüstlük İlkesi

• Dürüstlük ilkesi Medeni Kanunda düzenlenmiştir.
• Herkes, hakkını kullanırken veya borcunu yerine getirirken orta zekalı, makul, dürüst bir kimse gibi davranmak zorundadır.
• Bu ilke;
  • Sözleşme öncesi görüşmelerde (culpa in contrahendo),
  • Sözleşmenin kuruluşunda, tamamlanmasında, yorumlanmasında,
  • Sözleşmenin değişen şartlara uyarlanmasında,
  • Sözleşmenin sona erdirilmesinde uygulama alanı bulur.

Borçlunun Yerleşim Yerinde İfa İlkesi

• TBK madde 89 uyarınca bütün borçlar, aksine anlaşma yoksa, borçlunun yerleşim yerinde ifa edilir. Ancak bu kuralın istisnası para ve parça borçlarıdır.

Kusurlu Sorumluluk İlkesi

• Sözleşmeden veya haksız fiilden kaynaklanan bir borç veya tazminat yükümlülüğü doğması için kişinin kusurlu olması gerekir. Ancak haksız fiillerde kusursuz sorumluluk halleri bu ilkeye istisnalar getirmiştir.

Sözleşmelerde İvaz – Karşılıklılık İlkesi

• Kural olarak sözleşmelerde iki tarafta borç altına girmektedir. Ancak kefalet veya bağışlama gibi tek tarafın borç altına girdiği sözleşmelerde bulunmaktadır.