Borç İlişkisinin Sona Ermesi

Borç İli̇şki̇si̇ni̇n Sona Erme Durumları

İbra

• İbra, alacaklı ile borçlu arasında yapılan bir sözleşme ile alacaklının hakkından vazgeçmesini, borçlunun edimini yerine getirmeden borçtan kurtulmasını sağlar.
• İbra ile alacak ve borç doğrudan ve kesin olarak ortadan kalkar.
• İbra tam ve kısmi olarak gerçekleşebilir. Tam ibra da borcun tamamı, kısmi ibra da ise borcun ibra edilen kısmı sona erer.
• İbra alacak hakkını ortadan kaldırdığı için tasarrufi bir işlemdir. Borç doğuran bir sözleşme değildir.İbranın geçerli olması için alacaklının alacağı üzerinde tasarruf yetkisi bulunmalıdır.
• İbra ile alacak,borç ve bu alacağa bağlı kefalet,rehin gibi fer’i haklar sona erer. İbra edilen borç feri bir hakka yönelik ise sadece feri hak sona erer, asıl borç devam eder.
• Alacak hakkının sona ermesi veya borçlunun borcundan kurtulması için alacaklının tek taraflı irade beyanı yeterli değildir. Borçlunun da rızası, onayı gereklidir. İrade beyanı zımni veya açık olabilir. (Ayni haklarda ve yenilik doğuran haklarda tek taraflı vazgeçme iradesi geçerlidir.)
• İbra sözleşmesi, kanunda veya taraflar özel şekil kararlaştırmış olsa bile herhangi bir şekle bağlı olmaksızın borcu sona erdirir.
• Ancak usul hukukuna ilişkin ispat kuralları ( HMK m200/Örn. belirli miktarı aşan sözleşmelerde senetle ispat) burada da geçerlidir.

KANUN

B. İbra
MADDE 132- Borcu doğuran işlem kanunen veya taraflarca belli bir şekle bağlı tutulmuş olsa bile borç, tarafların şekle bağlı olmaksızın yapacakları ibra sözleşmesiyle tamamen veya kısmen ortadan kaldırılabilir.

Alacaklı Ve Borçlu Sıfatlarının Bi̇rleşmesi̇

• Alacaklı ve borçlu sıfatlarının  bir kişide birleşmesi ile borç ve borca bağlı yan haklarda (rehin, kefalet) sona erer. Ancak alacak üzerinde üçüncü şahıs yararına daha önce tesis edilmiş olan haklar (intifa gibi) birleşmeden sonrada devam eder.
• Birleşme geçmişe etkili olarak ortadan kalkmasıyla borç yeniden doğar. Birleşmenin ortadan kalkması, birleşmeye neden olan olayın geçerliliğini kaybetmesi ile olur. Aksi takdirde sona ermiş olan borç tekrar doğmaz.
• Birleşmede gayrimenkul rehni ile kıymetli evrak hakkındaki özel hükümler saklı tutulmuştur.

KANUN

D. Birleşme
MADDE 135- Alacaklı ve borçlu sıfatlarının aynı kişide birleşmesiyle borç sona erer. Ancak, üçüncü kişilerin alacak üzerinde önceden mevcut olan hakları birleşmeden etkilenmez. Birleşme geçmişe etkili olarak ortadan kalkarsa, borç varlığını sürdürür. Taşınmaz rehni ve kıymetli evraka ilişkin özel hükümler saklıdır.

Yenileme

• Mevcut bir borcun yeni bir borç meydana getirilerek sona erdirilmesidir.
• Yenilemede mevcut borcun edimi yerine getirilmemiştir. Mevcut borcun sona ermesi ve ve yeni bir borcun meydana gelmesi arasında illiyet bağı vardır.
• Objektif yenileme: Mevcut borcun sebebinde ve konusunda değişiklik yapmaktır.
• Subjektif yenileme: Borç ilişkisinin taraflarında değişiklik yapılması ile olur.
• Borcun konusunun aynı kalarak sadece borç ilişkisinin taraflarını değiştirmek suretiyle yapılan yenilemede mevcut borç yine sona erer.
• Yenileme işlemleri niteliği ve sonuçları itibariyle alacağın temliki ve borcun naklinden farklıdır.Temlik ve nakilde taraflar borç sona ermeden değişir. Ancak yenilemede ise taraflardan hangisi değişmişse, alacaklı veya borçlu; ve yeni katılan taraf ile eski borcun tarafı arasında yeni borç meydana gelir, önceki mevcut olan borç sona erer.
• Geçerli bir borç mevcut olmalıdır. Batıl olan bir borç için yenileme işlemi yapılamaz. Eski borç yoksa yeni borçta doğmaz.
• Yeni meydana gelen borç da geçerli bir borç olmalıdır.
• Tarafların yenileme amacı, niyeti olmalıdır. Borcun yenilendiği açıkça anlaşılmalıdır.
• Mevcut bir borç için kambiyo taahhüdünde bulunmaz veya yeni bir alacak senedi veya kefaletname imza etmek  sözleşmede aksi kararlaştırılmamışsa yenileme niteliğinde değildir.
• Yenileme ile eski borç ve borcu garanti eden rehin, kefalet gibi yan haklarda sona erer.
• Yenileme ile yeni bir borç doğar. Bu yeni borç eski borçtan bağımsızdır. Eski borca ilişkin defiler yeni borçta geçersizdir,  ileri sürülemez. Yeni borç için güvence verilecekse alacağı temin eden hakların yeniden kurulması gerekir.
• Yeni alacak için yeni bir zamanaşımı işlemeye başlar.

KANUN

C. Yenileme
I. Genel olarak
MADDE 133- Yeni bir borçla mevcut bir borcun sona erdirilmesi, ancak tarafların bu yöndeki açık iradesi ile olur. Özellikle mevcut borç için kambiyo taahhüdünde bulunulması veya yeni bir alacak senedi ya da yeni bir kefalet senedi düzenlenmesi, tarafların açık yenileme iradeleri olmadıkça yenileme sayılmaz.
II. Cari hesaplarda
MADDE 134- Çeşitli kalemlerin bir cari hesaba sadece kaydedilmiş olması, borcun yenilenmiş olduğu anlamına gelmez. Ancak, hesabın kesilmiş ve hesap sonucu diğer tarafça kabul edilmiş olması durumunda, borç yenilenmiş olur. Kalemlerden birinin güvencesi varsa, aksi kararlaştırılmadıkça, hesap kesilip sonucun kabul edilmiş olması, güvenceyi sona erdirmez.

Asıl Borca Bağlı Hak Ve Borçların Sona Ermesi̇

• Borcun ifa veya diğer bir nedenle sona ermesiyle borçlu borcundan kurtulur ve ifa yükümlülüğü ve alacaklının ifayı talep hakkı sona erer.
• Asıl borç sona erdiğinde rehin, kefalet, faiz, ceza koşulu gibi asıl borca bağlı yan haklarda sona erer.
• Borç sona erdikten sonra yeni faiz işletilemez. İşlemiş faiz veya ceza koşulunun ileri sürülebilmesi, sözleşmeyle veya ifa anına kadar yapılacak bildirim ile saklı tutulması veya saklı tutulduğunun durum ve koşullardan anlaşılmasına bağlıdır.
• İfa davasının açılmış hatta kesin hükme bağlanmış olması ifa kabul edilmedikçe işlenmiş faizlerin işlenmesini engellemez.
• Taşınmaz rehnine, kıymetli evraka ve konkordatoya ilişkin özel hükümler saklıdır.

KANUN

A. Asıl borca bağlı hak ve borçların sona ermesi
MADDE 131- Asıl borç ifa ya da diğer bir sebeple sona erdiği takdirde, rehin, kefalet, faiz ve ceza koşulu gibi buna bağlı hak ve borçlar da sona ermiş olur. İşlemiş faizin ve ceza koşulunun ifasını isteme hakkı sözleşmeyle veya ifa anına kadar yapılacak bir bildirimle saklı tutulmuş ise ya da durum ve koşullardan saklı tutulduğu anlaşılmaktaysa, bu faizler ve ceza koşulu istenebilir. Taşınmaz rehnine, kıymetli evraka ve konkordatoya ilişkin özel hükümler saklıdır.

Takas (Ödeşme)

• İki kişi arasında, aynı cinsten karşılıklı borçların, birinin tek taraflı beyanıyla sona erdirilmesidir.
• Takas ulaşması gereken tek taraflı bir hukuki işlem olarak niteliği itibariyle yenilik doğuran bir haktır.
• Takas mahkeme dışında  bir beyan ile yapılabilir veya mahkeme sırasında defi veya karşılıklı dava şeklinde gerçekleşebilir.
• Takas bildirimi, şartlar oluştuktan sonra yapılabilir. Bildirim herhangi bir şekil şartına bağlı değildir.
• Bildirimde bulunan borçlu hem kendi borcundan kurtulmuş olur hem de alacağını tahsil etmiş olur.
• Türk hukukunda mevcut olsa dahi karşılıklı borçlar kendiliğinden takas olmaz. Karşılıklı borçlar ancak taraflardan birinin karşı tarafa takas iradesini bildirmesi ile gerçekleşebilir.

NOT: İspat yönünden HMK m200 kuralları uygulanacaktır.

ŞARTLARI

Karşılık Borçluluk

• Takas bildiriminde bulunan kişi karşı tarafla borç ilişkisi içinde olmalıdır. Karşı taraftan alacağı olmalıdır.Alacak mevcut değilse takas beyanı hukuki sonuçlarını doğuramaz.
• Üçüncü şahıs yararına yapılan sözleşmelerde, borçlu üçüncü şahsa karşı olan borcunu diğer tarafın kendisine olan borcuyla takas edemez.
• Üçüncü kişi, anonim şirkete olan borcunu, şirketin ortaklarından olan alacağı ile takas edemez.
• Kefil, kefaletten doğan borcuyla, asıl borcunun alacaklıdan olan alacağını takas edemez. Asıl borçlunun takası ileri sürme hakkı oldukça, kefili alacaklıya ödemede bulunmaktan kaçınabilir.
• Karşılıklı alacaklardan biri çekişmeli olsa da takas ileri sürülebilir.Mahkeme alacağın varlığını kabul ederse takas geçerli olur, aksi takdirde takas sonuç doğurmaz.

Borçların İfasının İstenebilir Olması

-Taraflardan birinin borcunu diğer taraftan alacağı ile takas edebilmesi için her iki borcun muaccel olması, ifa zamanının gelmiş olması gerekir. Borcunu diğer taraftan olan alacağı ile takas etmek isteyen kimsenin borcunun muaccel olması gerekmez, ifa edilebilir olması yeterlidir. Alacağı muaccel olmayan taraf takas isteminde bulunamaz.

Borçlunun iflası halinde alacaklar muaccel olmasa bile alacaklarını, müflise olan borçları ile takas edebilir.

-Borçlunun borcunu takas edebilmesi için, alacağın dava yoluyla elde edilebilir olması yeterlidir. Eksik borçlarda, taraflardan birisi borcunu, kumar borcundan doğan olan alacağı ile takas edemez. Kumar borçlusu, borcunu diğer taraftan olan alacağı ile takas edebilir.

Zamanaşımına uğramış bir alacağın takası ancak takas edilebileceği anda henüz zamanaşımına uğramamış olması koşuluyla ileri sürülebilir.

Borçlarda Özdeşlik

Takasın yapılabilmesi için karşılıklı borçların özdeş olması gerekir. Edimlerin nitelikleri farklıysa takas söz konusu olmaz.

ÖRNEK: Para borçları takas edilebilir,

Aynı cins borçları da takas edilebilir. Karşılıklı borçların takasın yapılacağı anda özdeş olması yeterlidir. Aynen ifa borcu sonradan tazminata dönüşmüşse, diğer tarafın borcuda para borcu ise takas yapılabilir. Borç kaynaklarının aynı olması takas yapabilmek için şart değildir.

TAKASTAN VAZGEÇME

Borçlu takas hakkından önceden feragat edebilir. Takas hakkından vazgeçen taraf tekrar şartlar oluşsa bile takas beyanında bulunamaz. Vazgeçme, sözleşmeden veya tek taraflı irade beyanından doğabilir. Takas hakkının doğumundan önce veya sonrada takastan vazgeçilebilir.

SONUÇLARI

• Takas beyanının varmasıyla karşılıklı borçlar daha az olan borç nispetinde takas ile sona ermiş sayılır.
• Takas beyanı ile borçlar geriye yürür şekilde sona erer.
• Borç sona erdiği tarihten itibaren faiz işlemez ceza koşulu uygulanmaz. Ödenmişse sebepsiz zenginleşme ile talep edilebilir.
• Cari hesapla ile ilgili özel teamüller saklı tutulmuştur.

NOT: Aşağıdaki alacaklılar takas haklarının doğumundan sonra, alacaklının rızasıyla yapılabilir;

1. Tevdi edilmiş eşyanın geri verilmesine veya bedeline ilişkin alacaklar,
2. Haksız olarak alınmış, alıkonulmuş eşyanın geri verilmesine veya bedeline ilişkin alacaklar,
3. Borçlunun ve ailesinin bakımı için zorunlu olup, niteliği gereği doğrudan alacaklıya verilmesi gereken alacaklar (nafaka, ölenin arkasında kalanlara yapılan bakım gideri)

KANUN

F. Takas
I. Koşulları

1. Genel olarak
MADDE 139- İki kişi, karşılıklı olarak bir miktar para veya özdeş diğer edimleri birbirine borçlu oldukları takdirde, her iki borç muaccel ise her biri alacağını borcuyla takas edebilir. Alacaklardan biri çekişmeli olsa bile takas ileri sürülebilir. Zamanaşımına uğramış bir alacağın takası, ancak takas edilebileceği anda henüz zamanaşımına uğramamış olması koşuluyla ileri sürülebilir.

2. Kefalet hâlinde
MADDE 140- Asıl borçlunun takası ileri sürme hakkı bulundukça, kefili de alacaklıya ifada bulunmaktan kaçınabilir.

3. Üçüncü kişi yararına sözleşme hâlinde
MADDE 141- Üçüncü kişi yararına borçlanan kişi, bu borcu ile sözleşmenin diğer tarafından olan alacağını takas edemez.

4. Borçlunun iflası hâlinde
MADDE 142- Borçlunun iflası hâlinde alacaklılar, muaccel olmasalar bile, alacaklarını, müflise olan borçları ile takas edebilirler.

II. Hükümleri
MADDE 143- Takas, ancak borçlunun takas iradesini alacaklıya bildirmesiyle gerçekleşir. Bu durumda her iki borç, takas edilebilecekleri anda daha az olan borç tutarınca sona erer. Cari hesapla ilgili ticarete ilişkin özel teamüller saklıdır.

III. Alacaklının rızasıyla takas edilebilir alacaklar
MADDE 144- Aşağıdaki alacaklar takas haklarının doğumundan sonra, ancak alacaklıların rızasıyla takas edilebilir:
1. Tevdi edilmiş eşyanın geri verilmesine veya bedeline ilişkin alacaklar.
2. Haksız olarak alınmış veya aldatma sonucunda alıkonulmuş eşyanın geri verilmesine veya bedeline ilişkin alacaklar.
3. Nafaka ve işçi ücreti gibi, borçlunun ve ailesinin bakımı için zorunlu olup, özel niteliği gereği, doğrudan alacaklıya verilmesi gereken alacaklar.

IV. Takastan feragat
MADDE 145- Borçlu, takas hakkından önceden de feragat edebilir.

Kaynakça

Reisoğlu, Safa. Türk Borçlar Hukuku Genel Hükümler 23. Bası. İstanbul, Beta Yayıncılık, 2012