Osmanlı Dönemi 1

Sened-i İttifak

• Sened-i İttifak Türk anayasa tarihinde ilk anayasal belge olarak kabul edilmektedir. Bazı kimseler ise Türk anayasa tarihinde Sened-i İttifakı, 1215 İngiliz Magna Carta Libertatum’a benzetmektedir.
• Hukuk devletine doğru geçişte atılan ilk adımdır.
• Hukuki yönden misak niteliğindedir.

Tarihsel Süreç

• 1807 yılında gerçekleşen Kabakçı Mustafa İsyanıyla III.Selim tahttan indirilmiş ve yerine IV.Mustafa tahta çıkmıştır.
• III.Selim yanlıları Osmanlı – Rus Savaşında önemli başarılar elde etmiş olan Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa’dan yardım istemiştir. Bunun üzerine Alemdar Mustafa Paşa İstanbul’a gelmiştir.
• IV.Mustafa bu duruma karşı III.Selim’i öldürtmüş ve II.Mahmud’u da öldürtmek istemiştir. Ancak II.Mahmud kaçarak kendisini kurtarmıştır.
• IV.Mustafa tahta çıktığında III.Selim’in yaptığı ıslahatlardan en önemlisi olan Nizam-ı Cedit ordusunu dağıtmıştır.
• Alemdar Mustafa Paşa, III.Selim’in öldürülmesiyle II.Mahmud’u tahta çıkarmıştır ve kendisi de sadrazam olmuştur. Alemdar Mustafa Paşa sadrazam olmasıyla beraber idareyi tekrar sağlamaya çalışsa da Anadolu ve Rumeli’de ayanlar bağımsız idareler kurmaya başlamışlardır.
• Taşrada idareyi yeniden tesis etmek için Alemdar Mustafa Paşa ayanları İstanbul’a davet etmiştir.
• Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa otoriteyi sağlamak için 29 Eylül 1808 yılında Kağıthane’de ayanlarla Sened-i İttifak imzalandı.

İçeriği

• Sened-i İttifak bir giriş, yedi şart ve bir ek(zeyl) maddeden oluşmaktadır.
• Giriş bölümünde devletin düzeninin bozulduğu, merkezi idarenin ve otoritenin tekrar tesis edilmesi gerektiği belirtilmiştir.
• Birinci şartta, senedi imzalayan tarafların, Padişahın devletin temeli olduğunu kabul ettiği belirtilmiştir.
• İkinci şartta, toplanan askerlerin devletin askerleri kabul olunacağı belirtilmiştir.
• Üçüncü şartta, tarafların, hazinenin ve gelirlerin korunmasına saygı göstereceği belirtilmiştir.
• Dördüncü şartta, imzalayanların, sadrazamdan gelen emrin Padişahtan gelmiş gibi kabul edileceği ve karşı çıkmayacaklarını, devletinde kanun dışı işlere girişirse imzalayanlar tarafından dava edilmesi için çalışabileceği belirtilmiştir. Tarafların birbirine karışmaması istenmiştir.
• Beşinci şartta, ittifaka aykırı hareket eden devlet görevlilerine karşı ayanların bu saldırıyı def edebilecekleri, ayanın ölmesi halinde ailesinin yerine geçebileceği, taşra ayanları da kendi yönetimi altında altındaki ayanları koruyacağı, kendi sınırları dışında eylemde bulunmayacağı bulunurlarsa dava edebileceklerini, zulüm edenlere de karşı olunacağı bildirilmiştir.
• Altıncı şartta, başkentte asker çağrı beklemeksizin, başkente gelecekleri ve isyana karşı hareket edecekleri belirtilmiştir.
• Yedinci şartta, ayanların idaresi altında bulunan yerlerde vergilendirmede gerekli dikkatin gösterileceği belirtilmektedir. (zulme son verilmesi istenmiştir.)
• Zeyl bölümünde ise, senedi devamlı uygulanacağı ve yeni gelecek sadrazam ile şeyhülislamlarında bu senedi gözeteceği, senedin icrasında Padişahın nezaret edeceği belirtilmektedir.

Sonuçları

• Ayanlar tarafından merkezi otorite ve Padişahın kabul edilmesi ile sadrazama itaat.
• Ayanların kendi toprakları dışındaki yerlere müdahale etmesi yasaklanmıştır.
• Vergi toplanmasına ilişkin kurallara riayet edilmesi.
• Sadrazamın keyfi uygulamalarının sona erdirilmesi ve kanuna aykırı işlemlere girişmemesi.
• Suçsuz olan ayanlara karşı haksız davranışlarda bulunulmaması.
• Suç halinde soruşturma yapılmadan ceza verilmemesi.
• Devlet işlerinin resmi sıfatlı kimseler tarafından yürütülmesi.
• Ayanların birinin ayaklanması durumunda diğer ayanların devlete yardım etmesi.
• Senedin imzalanmasıyla merkezi otorite zayıflamıştır. Ayanlar zamanla siyasi faktör haline gelmiştir.

Tanzimat Fermanı

Genel Özellikleri

• Diğer adı Gülhane Hattı Hümayunu olan Tanzimat Fermanı, 1839 yılında II.Mahmut’un ölmesinden sonra yerine geçen Abdülmecid tarafından çıkarılmıştır.
• Dönemin Dışişleri Bakanı Mustafa Reşit Paşa tarafından 3 Kasım 1839’da Gülhane’de ilan edilmiştir.
• Tanzimat Fermanı Padişahın tek taraflı buyruğu olarak ilan ettiği için niteliği itibariyle Sened-i İttifaktan farklı olarak fermandır.
• Tanzimat Fermanı içeriği ile tam bir temel haklar beyannamesi olarak kabul edilip edilmemesi tartışmalıdır. Ancak insanların bazı temel haklarına devlet tarafından koruma imkanı sağlanmıştır.
• Tanzimat Fermanı ile devletin iktidarının sınırlandırılması söz konusudur. Aşağıda içeriğindeki maddelerde incelendiğinde tebaaya temel hak ve özgürlükler tanınmış ve Padişahın kendi kendini sınırlandırdığı bir belge olmuştur. Bu niteliği itibariyle Ferman anayasacılık hareketi açısından önemli bir yere sahiptir.

İçeriği

• Tanzimat Fermanı içeriği ile devletin iyi bir şekilde idaresi ile kanunların yeniden düzenlenmesini öngörmüştür. Bazı önemli temel hak ve özgürlüklere yer vermiştir.
• Asker almada adalet sağlanmasına yönelik hüküm içermektedir.
• Can güvenliği ile ilgili yeni kanunların düzenlenmesini öngörmüştür.
• Irz ve namus dokunulmazlığı ile hiç kimsenin, başkasının namus ve ırzına saldırmayacağı belirtilmiştir.
• Ceza yargılamasına ilişkin olarak kimseye yargılanmadan ceza verilmeyeceği ve yargılanma hakkı tanınmıştır. Mahkeme kararı olmadan kimsenin idam edilemeyeceği belirtilmiştir.
• Devlet giderlerinin kanuniliği belirtilmiştir. Buna göre giderlerin kanunlarda belirtilen hususlara göre elde edileceği düzenlenmiştir.
• Vergide adalet ilkesi belirtilmiştir. Buna mali güce göre vergiye geçilmiştir.
• Mülkiyet hakkı ile tüm vatandaşların mal ve mülküne dokunulmayacağı belirtilmiştir.
• Müsadere yasağı açık bir şekilde belirtilmiştir.
• Eşitlik ilkesi belirtilmiştir. Buna göre tebaanın tamamı bu haklardan yararlanabilecektir.
• Kanunların üstünlüğü ilkesi belirtilmiştir. Buna göre Padişahın, ulemanın kanunlara aykırı davranmaması istenmiştir.
• Kanunların düzenlenmesi için önce Meclis-i Ahkam-ı Adliye’de tartışılması ve nihayetinde Padişahın onayı ile yürürlüğe konulması belirtilmiştir.
• Fermanın müeyyidesi ise Sened-i İttifakta olduğu gibi yemin edilmesidir. Padişah, Fermanda belirtilen ilkelere ve yapılacak kanunlara uyulacağına yemin edilmiştir.

Islahat Fermanı

Genel Özellikleri

• Islahat Fermanı da tıpkı Tanzimat Fermanı gibi hukuki niteliği ferman olup her ikisi de maddi anlamda anayasa olarak kabul edilmektedir. Ancak her ikisi de şekli anlamda anayasa olarak kabul edilemez.
• Islahat Fermanı Sultan Abdülmecid zamanında yürürlüğe konulmuş ve Mustafa Reşit Paşa tarafından 28 Şubat 1856’da Bab-ı Ali’de okunmuştur.
• Osmanlı – Rus Savaşında Avrupalı devletlerin Osmanlıya yardım etmesi ve Osmanlının da Avrupa Devletleri arasına kabul edilmesi şartıyla Avrupalı Devletler fermana eklenmesi için şartlar ileri sürmüştür.
• Fermanın hazırlanmasında Avrupa devletleri özellikle Fransa, İngiltere ve Avusturya rol almıştır. Bundan dolayı ilan edilmesiyle birlikte Paris Antlaşmasını hazırlayan ilgili devletlere de bildirilmiştir.

İçeriği

• Tarihsel olarak Kırım Savaşı sonlarına doğru yayınlanan ferman ile gayrimüslim tebaaya yeni haklar tanınmıştır.
• Her şeyden önce Islahat Fermanı Tanzimat Fermanına göre daha kapsamlı hazırlanmıştır.
• Tanzimat Fermanının tanıdığı haklar ve özgürlükler geçerlidir.
• Gayrimüslim tebaanın istekleri patrik meclisleri aracılığıyla Bab-ı Ali’ye iletilecektir.
• Patrikler seçim usulü ile ıslah olacaktır.
• Gayrimüslim din adamları maaş alacak ve rahiplerin mal ve mülkiyetine dokunulmayacak.
• Gayrimüslimler kendi işleri işleri için cemaatten birer meclis seçilecekti.
• Her mezhepten kişiye ibadet özgürlüğü tanınmıştır.
• İslam dininden çıkan idam edilmeyecek, din değiştirmek için zorlama yapılmayacaktır.
• Devlet memurluğu için artık din farkı gözetilmeyecek. Gayrimüslimlerde askeri mülki okullara gidebilecek ve asker olabilecek askerlik yapmayanlar ise bedel ödeyecektir.
• Ticari davalarda taraflarda biri Müslüman diğeri gayrimüslim ise davalara karma mahkemelerde bakılabilir, her iki tarafta yabancı ise rahipler davaya bakabilecek.
• İşkence, eziyet ve benzeri muameleler yasaklanmıştır.
• Vergi alımında din ayrımı yapılmayacaktır.
• Yabancılara Osmanlı topraklarında mülk edinme hakkı tanınmıştır.
• Gayrimüslimlerde eyalet meclislerine girebilecek.
• Birçok konuda din ayrımcılığı kaldırılmış ve Avrupa benzeri temel hak ve özgürlükler kabul edilmiştir.