Sınırlandırma ve Durdurma

Anayasaya bağlı olarak güvence altına alınan haklar anayasal haklar olarak adlandırılır. Temel hak ve özgürlükler 1921 Anayasası dışındaki tüm anayasalarımızda yer almıştır.
İnsan hakları kavramı ilk olarak 1961 Anayasasında yer almıştır.
1961 yılında Anayasa Mahkemesinin kurulmasıyla temel hak ve hürriyetler güvence altına alınmıştır.
Sert anayasalarda temel hak ve özgürlüklerin değiştirilmesi normal kanunların değiştirilmesinden daha zor usullere bağlandığı için ek güvence niteliğinde sayılabilir.
Temel haklar AYM yoluyla güvence altına alındığı gibi Türkiye’nin AİHS’ne taraf olmasından kaynaklanan uluslararası alanda da güvence altına alınmıştır. Buna göre Türkiye;
- 1987 yılında sözleşmeyi ihlal eden devlet aleyhine bireysel başvurunu hakkını,
- 1990 yılında da mahkemenin zorunlu yargı yetkisini kabul etmiştir.
1961 Anayasasında insan haklarına dayanan devlet ibaresi 1982 Anayasasında insan haklarına saygılı devlet şeklinde kabul edilmiştir.
1982 Anayasası 5. maddeyle, temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasını engelleyecek düzenlemelerin, sınırlamaların kaldırılmasını devlete ödev olarak tanımıştır.

Madde 12 – Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.
Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder.

1982 Anayasasında hem pozitivist (kişiye anayasa ve kanunlara tanınan haklar ve özgürlükler) hem de tabi (kişinin doğuştan gelen hakları ve özgürlükleri olarak kabul eden anlayış) hak anlayışını benimsemiştir. Kimi maddelerde doğuştan gelen haklara atıf yapılırken kimi yerlerde de kanunlarla tanınan haklar belirtilmiştir.
Madde 12/1’de belirtildiği üzere herkes,
- kişiliğine bağlı,
- dokunulmaz,
- devredilmez,
- vazgeçilmez haklara ve hürriyetlere sahiptir.
Temel hak ve hürriyetler hem kişiler arasında koruma hem de kişinin kurumların müdahalesine karşı korunmasını sağlar.

Reklam

Madde 13 – Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.

Hukuk sistemlerinin neredeyse tamamında sınırsız hürriyet anlayışı benimsenmemiştir. Buna göre hakların ve hürriyetlerin sınırlandırılması söz konusu olmuştur. Ancak bu sınırlandırma hakkın durdurulması veya askıya alınması şeklinde kabul edilmez.
Madde metnine göre sınırlandırmanın koşulları şunlardır:
1. Ancak kanunla sınırlanabilir.
  - Sınırlamanın ancak yasama organının çıkaracağı kanun ile yapılmasıdır.
  - Ancak aşağıdaki üç durumda kanun çıkarılmasına gerek olmadan sınırlama yapılabilir.
    - Olağan dönem Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ile sosyal hak ve hürriyetler düzenlenebilir.
    - Olağanüstü dönem Cumhurbaşkanı Kararnameleri ile temel hak ve hürriyetlerin tamamı düzenlenebilir.
    - Bazı maddelerin içeriklerinde bulunduğu şekliyle, ” gecikmesinde sakınca bulunan hallerde” yürütme veya idare sınırlandırabilir.
2. Anayasada belirtilen özel sebeplere bağlı olarak sınırlandırılabilir. (Genel sınırlama sebepleri 2001 yılında kaldırılmıştır)
  - Anayasanın içeriğinde, her hak ve hürriyetle ilgili varsa sınırlama sebebinin, o hakka ait madde içeriğinde düzenlenmesi, kanun koyucunun da ancak o sebeple sınırlama yapabilmesidir.
3. Sınırlamalar anayasanın sözüne ve ruhuna aykırı olamaz.
  - Anayasanın sözü kavramı, sınırlamanın anayasa metnine, lafzına uygun olmasıdır.
  - Anayasanın ruhu kavramı, sınırlamanın anayasanın bütününe ve anlamına aykırı olmamasıdır.
4. Hak ve özgürlüklerin özüne dokunulamaz.
  - Öz kavramıyla anlatılmak istenen, hakkın vazgeçilmez unsuru olan dokunulduğu takdirde hakkın kullanılmasını imkansızlaştıran veya aşırı zorlaştıracak hakkın çekirdeğidir.
5. Ölçülülük ilkesine aykırı sınırlama yapılamaz.
  - Ölçülülük üç unsuru içerir.
    - Birincisi elverişlilik, kullanılan aracın sınırlama amacını gerçekleştirebilecek elverişlilikte olması.
    - İkincisi gereklilik, kullanılan aracın gerekli veya zorunlu olması.
    - Üçüncüsü orantılılık, kullanılan araçla istenen amacın birbirine dengeli olması.
6. Demokratik toplum düzeninin gereklerine aykırı olamaz.
7. Laik cumhuriyetin gereklerine aykırı olamaz.
Yukarıdaki sayılan 3. 4. 5. 6. ve 7. başlıklar sınırlamanın sınırı olarak kabul edilir. Sınırlamalar ancak kanunla yapılabileceği için bu sınırlamalar aslında yasama organına yöneliktir.

Madde 14 – Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.
Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kişilere, Anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniş şekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak şekilde yorumlanamaz. Bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar hakkında uygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir.

Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanılmaması hususu ilk kez 1971 değişikliği ile 1961 Anayasasına dahil edilmiştir. Aynı husus daha sonra 1982 Anayasasında da yer almıştır.
Madde 14/1’e göre, temel hak ve hürriyetler,
- Devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünü bozmaya yönelik kullanılamaz.
- İnsan haklarına dayanan demokratik ve laik cumhuriyeti ortadan kaldırmaya yönelik faaliyetler biçiminde kullanılamaz.
Madde 14/2’ye göre, temel hak ve hürriyetler bakımından, Anayasada yer alan hükümlerin hiçbiri,
- Anayasa ile tanınan temel hak ve hürriyetlerin yol edilmesini veya
- Anayasada belirtilenlerden daha geniş biçimde sınırlanmasını amaçlayan faaliyette bulunacak şekilde yorumlanamaz.

Madde 15 – Savaş, seferberlik veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlal edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir.
Birinci fıkrada belirlenen durumlarda da, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler dışında, kişinin yaşama hakkına, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.

Bir hakkın durdurulması, o hakkın bir süreliğine askıya alınmasıdır. Bu durum hakkı tamamen sona erdirmez ancak bu süre içinde hakkın kullanımı durdurulur.
Madde 15’e göre temel hak ve özgürlükler tamamen veya kısmen durdurulabilir.
Madde 15/1 gereği sadece aşağıdaki üç durumda temel hak ve özgürlükler durdurulabilir.
- Savaş
- Seferberlik
- Olağanüstü Haller
Temel hak ve özgürlükler durdurulurken de uyulması gereken hususlar vardır. Madde metninden anlaşılacağı üzere haklar veya özgürlükler, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülüklere aykırı olmadığı ölçüde durdurulabilir.
Temel hak ve özgürlüklerle beraber bunlara getirilen güvencelerde durdurulabilir.
Olağanüstü cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile temel hak ve hürriyetler kanunla düzenlenme koşulu aranmaksızın durdurulabilir.
Madde 15/2’e göre, sert çekirdek haklara yukarıda sayılan haller de dahil olmak üzere kanunla veya idari işlemle asla dokunulamayacaktır.
Sert çekirdek hakları;
- Savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler dışında kişinin, yaşama hakkına dokunulamaz, maddi ve manevi varlığının bütünlüğüne dokunulamaz.
- Kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz.
- Suç ve cezalar geçmişe yürütülemez.
- Suçluluğu mahkeme kararıyla kesinleşinceye kadar kimse suçlu sayılamaz.
NOT: 2004 değişikliği ile ölüm cezaları Anayasa’dan çıkarılmıştır.